Baston, genellikle yürümeyi kolaylaştıran bir sopa olarak bilinse de tarih boyunca farklı kültürlerde farklı anlamlar kazanmıştır. Bastonla sıkça karıştırılan asa ise, sapında tutma yeri bulunmayan ve eski çağlarda yalnızca bir destek aracı değil, aynı zamanda kralların ve dinî liderlerin gücünü simgeleyen bir semboldür. Antik Yunan vazolarında baston kullanan figürlere rastlanırken, mitolojide tanrıların ellerinde baston ya da asa sıkça görülür. Eski Mısır’da baston ve asa hem dinî hem de siyasi otoritenin simgesi olarak kullanılmıştır. Osmanlı Dönemi’nde baston, yalnızca yürümeye yardımcı bir araç değil, aynı zamanda bir sosyal statü göstergesi olmuştur.

Baston yapımında çeşitli ağaç türleri kullanılır ve her biri kendine özgü özellikler taşır. Örneğin, kızılcık ağacı dayanıklılığı ve estetik yapısıyla öne çıkar, akçaağaç ise hem sağlam hem de işlenmesi kolay bir malzemedir. Ceviz ve kiraz ağaçları, dayanıklılıklarının yanı sıra zarif görünümleriyle de baston yapımında sıkça tercih edilir. Çam gibi iğne yapraklı ağaçlar, daha hafif bastonlar üretmek için uygundur. Meşe, kayın ve porsuk gibi ağaçlar ise sağlamlıklarıyla bilinir; özellikle uzun ömürlü bastonlar için idealdir. Gül ağacı ve döngel gibi türler, kendine has desenleriyle estetik açıdan dikkat çeker. Fındık ağacı da dayanıklı yapısıyla baston ustalarının tercih ettiği malzemeler arasındadır. Her bir ağaç türü, bastonun hem dayanıklılığını hem de estetik değerini belirler.

Baston sapı, genellikle dayanıklılığı artırmak amacıyla sert ağaçlardan yapılır. Çünkü sap ile gövdenin ikisi birden esnek olursa, kullanım sırasında sapın bastondan çıkma ihtimali söz konusu olabilir. Bu nedenle, sap kısmında sağlam ve sert ağaç türleri tercih edilir. Ayrıca, baston saplarında süsleme yapmak ve estetik değer katmak amacıyla gümüş gibi yarı değerli metaller sıklıkla kullanılır. Bazı bastonlarda ise manda boynuzu gibi hayvansal malzemelerden yapılan parçalar yer alır; bu malzemeler hem şık bir görünüm sağlar hem de bastonun dayanıklılığını artırır.

Baston yapımında pek çok araç ve gereç kullanılır. Dalları ısıtmak için buhar kazanı, şekillendirmek için doğrultma tahtası ve baston tezgâhı gibi özel aletler, gövdeyi inceltmek için rende ve şerit testere, detaylı işlemler için ise el tornası, minyatür torna ve dişçi frezesi kullanılır. Bastonun yüzeyi törpü, eğe ve sistire ile düzeltilir; pürüzler ise zımpara ile giderilir. Boyama ve süsleme işlemlerinde fırça, yakı kalemi, mürekkep ve sedef gibi malzemelerden yararlanılır. Vernikleme içinse çeşitli vernikler, tiner ve vernik kovaları gereklidir. Kesme, sabitleme ve oyma işlemlerinde mengene, bıçak ve kıl testere gibi aletler kullanılır. Bu kadar çok araç ve gerecin bir arada kullanılması, baston yapımının ne denli detaylı ve ustalık gerektiren bir zanaat olduğunu açıkça gösterir.

Ağaç dallarının baston yapımında kullanılması, büyük emek ve ustalık gerektiren bir zanaattır. Dalların doğal yapıları genellikle düzensizdir ve bu nedenle baston yapımına uygun hâle getirilmeleri için özel bir doğrultma ve düzeltme süreci uygulanır. Bu işlem, dalların 180-240 °C’de buharla ısıtılarak liflerinin yumuşatılması ve ardından elle ya da düzeltme tahtasında dikkatlice eğriliklerinin giderilmesiyle başlar. Sonrasında, dalların uçları düzgün biçimde kesilir; el tornasında kabukları soyularak şekillendirilir. Bu süreç oldukça zahmetli ve zaman alıcıdır. Dalların, olası deformasyonları önlemek ve kaliteyi koruyabilmek için yaklaşık üç ay kadar dinlendirilmesi gerekir. Tüm bu aşamalar, baston yapımının ne kadar sabır, dikkat ve el becerisi istediğini gösterir.

Peki, bu özel zanaatta sıradan bir odun parçası bir ustanın ellerinde nasıl bir sanat eserine dönüşür? Gelin, bunu Tansel Usta’dan dinleyelim. Onun için baston yapımı yalnızca bir zanaat değil; ruhunu kattığı, sabırla yoğrulmuş ve yıllara yayılan bir tutku. 1966 yılında Zonguldak Devrek’te doğan Tansel Işık, bastonculuk sanatını babası Fehmi Işık’tan öğrenmiş. Bugün kendi atölyesinde hem baston üretiyor hem de yeni ustalar yetiştiriyor. Zanaatına duyduğu saygı ve sorumluluğu ise şu sözüyle özetliyor: “Kendinizin satın almayacağı bir ürünü yapmayacaksınız.” 2021 yılında “Türkiye’nin Yaşayan İnsan Hazinesi” ünvanına layık görülen Tansel Usta’nın baston yapımının inceliklerini ve bu işe kattığı emeği anlattığı hikâyesini videodan izleyebilirsiniz.