Günümüzde 80 bin m2’yi kaplayan Topkapı Sarayı yaptırıldığı ilk yıllarda 700 bin m2 idi. Yaşamın en görkemli haliyle aktığı o dönemlerde içinde 4 bine yakın insanın yaşadığı biliniyor.

Yüksek duvarlarla çevrili sarayın bölümleri 3 anıtsal kapı ile birbirine açılır. Bâb-ı Hümâyun, yani Saltanat Kapısı, saraya girişin yapıldığı ana kapıdır. Çoğumuzun iki tarafındaki kuleleriyle fotoğraflarından da olsa bildiği Bâbüsselam, yani Selam Kapısı, Birinci Avlu’yu İkinci Avlu’ya bağlayan kapıdır. Bâbüssaâde ya da diğer adıyla Saadet Kapısı ise Üçüncü Avlu’ya, diğer bir ifadeyle padişahın ikametgâh alanına açılmaktaydı.

Topkapı Sarayı 4 avlu ve avlulara yerleştirilmiş yapılardan müteşekkildir. Birinci Avlu, Alay Meydanı olarak da bilinir. Bu avluda bulunan ve Bâb-ı Hümâyun’dan Bâbüsselam’a kadar uzanan ve padişahların atlarıyla geçiş yaptığı ağaçlıklı yol, saltanatın görkemli anlarına sahne olmuştur. Alay Meydanı’ndaki ilk dönem yapılarının birçoğu günümüze ulaşmamıştır.

Birinci Avlu’da bulunan en dikkat çekici tarihi yapılardan biri Aya İrini’dir. Ayasofya ile çağdaş olan yapı Bizans mimarisindedir. Osmanlı’da müzecilik çalışmaları için kullanılan ilk mekân da burası olmuştur. Aya İrini’de 70’li yıllardan bu yana halka açık sanatsal etkinlikler yapılmaktadır.

Topkapı Sarayı’na uzaktan bakıldığında hemen göze çarpan kule İkinci Avlu’da bulunan Adalet Kulesi’dir. Rivayetler arasında, padişahın adaletinin her yerden görünür olması gerektiği bu yüzden yapının her yerden görülecek şekilde inşa edildiği de vardır. İstanbul panoramasına hâkim kule Osmanlı’da şehirdeki hareketliliği gözlemlemek için de ideal bir yerdi.

Padişahların ikamet ettiği Has Oda’nın içindeki Kutsal Emanetler Dairesi sarayın en özel yerlerindendir. İslam dininde ve coğrafyasında kıymetli sayılan çok sayıda eseri barındırmaktadır. Osmanlı padişahları, buradaki eşyaların Ramazan ayında gülsuyu ile yapılan temizliğine bizzat katılırlarmış.

Dördüncü Avlu’daki köşklerden Bağdat Köşkü, sarayın en iyi korunan yapılarından biridir ve mimarisiyle göz doldurur. Dördüncü Murat’ın Bağdat Seferi’ne çıktığı yıl yapımına başlanan köşk adını bu seferden almıştır. Köşkün önündeki taşlığın kenarında ise İftariye Kameriyesi diğer adıyla Mehtaplık bulunmaktadır. Padişahın burada iftar vaktini beklediği ya da mehtabı izlediği ifade edilir.

Sultan Abdülmecid zamanında yaptırılan Mecidiye Köşkü’nün mimarı Sarkis Balyan’dır. Sarayda yapılan son köşktür ve Fransız mimarisinin izlerini taşır. Dördüncü Avlu’da Boğaz manzarasının görüldüğü en güzel yerlerden olan Mecidiye Köşkü’nün alt katı günümüzde restoran olarak hizmet vermektedir.